مصدق و انجمن «جامع آدمیت»؛ به روایت ایرج افشار.

یکی از اسنادی که درباره‌ی احوال او (دکتر مصدق) باید آورد مرقومه‌ای است از او به نگارنده در خصوص شرحی مورخ بیستم جمادی‌الاول ۱۳۲۵ قمری مربوط به عضویت در «جامع آدمیت» که نخستین بار آقای فریدون آدمیت آن سند را در کتاب «فکر آزادی» (تهران ۱۳۴۰) منتشر کرد وهمان موقع، احتیاج به توضیح داشت. آقای عبداله راست‌گو در کتاب «یادی از مصدق» (تهران ۱۳۵۷) صفحات ۹ تا ۱۲ به این موضوع اشاره کرده و به حق توجه داده است که مصدق از آن مجمع کنار رفت. ولی مرجع اطلاع خود را بیان نفرموده است. در کتاب «مصدق و نهضت ملی ایران» هم همین نکته مورد توضیح قرار گرفته است.

موقعی که کتاب آقای آدمیت انتشار یافت، به ملاحظه‌ی اهمیتی که کتاب ایشان داشت، نسخه‌ای از آن را به انضمام شرحی به طور سوال در موضوع تعهد‌نامه‌ی مورد سخن نوشته بودم، توسط آقای دکتر غلام‌حسین مصدق به خدمت مرحوم مصدق فرستادم. آن بزرگوار پس از چند روز، جوابی فرستاد. ولی متاسفانه آن‌را به انضمام نامه‌های دیگری که از ایشان داشتم از دست دادم. اما خوش‌بختانه فرصتی دیگر دست داد و طی سوال مجددی همان پرسش را تکرار کردم. مرحوم مصدق جوابی گویا و روشن نوشت که آن شرح را حفظ کرده‌ام و اینک به طبع می‌رسانم تا از زبان آن مرحوم و به طور غیر مستقیم به تمام گفت‌وگو‌ها خاتمه داده شود.

قربانت گردم  ..  مرقومه‌ محترمه که حاکی از صحت وسلامت جناب‌عالی‌ است عز وصول ارزانی بخشید وموجب کمال مسرت وخوش‌حالی گردید. راجع به انجمن‌هایی که در بدو مشروطیت تشکیل می‌شد و یکی از آن‌ها انجمن آدمیت بود، اطلاعی که دارم این است. مرحوم میرزا عباسقلی در خانه‌ی خود این انجمن را تشکیل داد وهرکس هم که می‌خواست عضو انجمن بشود لازم بود بود کسی از اعضا او را معرفی کند ومبلغی هم بابت حق عضویت بپردازد و یکی از روزها شخص محترمی به خانه‌ی من آمد مرا دعوت نمود و با خود به انجمن برد و بعد هم دو سه جلسه بنده حاضر شدم وچون مجمع انسانیت تحت ریاست مرحوم مستوفی‌الممالک تشکیل شد و مرکب بود از آقایان آشتیانی‌ها و کرکابی‌ها و تفرشی‌های ساکن طهران و بنده را هم به سمت نیابت رییس انجمن انتخاب کردند و دیگر نتوانستم در انجمن آدمیت حاضر شوم. این است اطلاعات بنده که به استحضار رسید. در خاتمه ارادت خود را تجدید می‌نمایم.

                                                                                                        دکترمحمدمصدق

نقل از مجله‌ی «راهنمای کتاب»، شماره‌های ۸ تا ۱۲ آبان تا اسفند ۵۷، به مدیریت ایرج افشار.