«جمعیت ترقی‌خواهان»؛ نخستین حزب منطقه‌ای ایران.
«جمعیت ترقی‌خواهان ایران» را می‌توان نخستین حزب محلی و یا منطقه‌ای ایران دانست. این حزب از سوی نمایندگان جنوب کشور در دومین دوره‌ی مجلس شورای ملی تشکیل شد. بهانه‌ی بنیاد نهادن آن، توجهی بود که دولت و مجلس به دلیل اعتراضات دامنه‌دار اصناف گیلان، نسبت به آن ناحیه از خود نشان می‌دادند. اگرچه پیش از این «فرقه‌ی مجاهدین رشت» و «فرقه‌ی مجاهدین انزلی» تلاش زیادی را در حوزه‌ی مسائل منطقه‌ی خود آغاز کرده بودند، (تا جایی که نه تنها اعتراضات دهقانی را علیه اربابان و مالکان بزرگ گیلان سازمان دادند، بلکه نخستین اعتصاب صنفی را نیز برپا داشته و قیام ماهی‌گیران و اعتصاب باراندازان بندر انزلی را نیز در کارنامه‌ی خود داشتند)، اما هر دو فرقه، شعبه‌های حزب سراسری «اجتماعیون‌عامیون» به شمار می‌رفتند.
از تشکیل «جمعیت ترقی‌خواهان» جنوب ایران به بعد، تا آغاز استبداد کبیر، احزاب دیگری در مناطقی از کشور که از رشد سیاسی و فرهنگی بیش‌تری برخوردار بوده و یا سابقه‌ی مبارزاتی در انقلاب مشروطیت داشتند، از جمله در آذربایجان، گیلان، اصفهان و چند منطقه‌ی دیگر تشکیل شد. گاه این احزاب به دلیل از هم پاشیدگی ارکان کشور در مرکز، به سمت تشکیل شاخه‌‌های نظامی نیز تمایل پیدا می‌کردند، اما در هرصورت هیچ‌کدام به سمت تجزیه از کشور، رو نکردند. برای نمونه می‌توان به «حزب دموکرات آذربایجان» به رهبری محمد خیابانی اشاره کرد که با وجود ضعف حکومت مرکزی و تدارکات وسیع دولت عثمانی، تن به تجزیه نداد. بدون شک اگر روند گسترش احزاب محلی و منطقه‌ای با آغاز دوران سرکوب و برچیدن بساط مشروطیت از کودتای ۱۲۹۹ به بعد متوقف نمی‌شد، جریانات تجزیه‌طلبانه‌ی سال‌های بعد، امکان رشد پیدا نمی‌کردند.
مرام‌نامه و یا به تعبیر متداول روز، «دستورنامه» جمعیت ترقی‌خواهان را با هم مرور می‌کنیم. لازم به یادآوری‌ست که این جمعیت در سال ۱۳۲۹.ق با حزب بزرگ «اجتماعیون‌اعتدالیون»، که نماینده اقشار محافظه‌کار زمان خود بود به ائتلاف دست زد.
یدالله مع‌الجماعه
دستورات اساسی
جمعیت ترقی‌خواهان ایران
ملاحظات اولیه
ایران جدید که تازه از حالی به حال برگشته و قدم در جاده‌ی تجدد و تکامل گذاشته و در این میانه موضوع رقابت دول خارجه و میدان مبارزه‌ی افکار مختلفه گریده. هر فرقه نقشه کشیده و رنگی ریخته مشغول کش‌مکش و زد و خورد هستند هرگاه به زودی اساس حکومت ملی خود را بر یک پایه‌ی محکم استوار ننمایند به شهادت تاریخ و دلالت حس منقرض و مستهلک خواهند.
این تزلزل و اضطراب خاتمه پذیر نخواهند بود و ارکان حکومت ملی استقرار نتواند گرفت مگر به پیروی عامه‌ی طبقات ملت از یک مسلک سیاسی مشترک و اتخاذ یک نقشه‌ی جامع برای عملیات. اشخاصی که دارای یک مسلک سیاسی نیستند هر قدر هم که متحد و متفق باشند چون خیالاتشان سطحی و افکارشان آنی است جلوگیری از حوادث آتیه قبل از وقوع آن نتوانند نمود و زحمات ایشان بی‌فایده و لغو خواهد بود. از آن طرف هم یک مسلک سیاسی وقتی می‌تواند موثر اثر شود و امور مملکت را اداره نماید که جالب افکار عموم و موافق رای عام باشد.
بنابراین مجمع مرکزی و ترقی‌خواهان ایران که از دیر زمانی به مصالحی چند در پرده‌ی اختفا مشغول خدمات ملی بوده و رواج تمدن را به استخدام قوای طبیعیه می داند این معایب خانمان‌سوز را مشاهده کرده محض حفظ ارکان اتحاد و نگهداری کلمه جامعه، دستور اساسی خود را که موافق با مقاصد عالیه‌ی ملت است نشر می‌دهد و بدین وسیله حصول سعادت قاطبه‌ی ملت ایران را بدون فرق نژاد، مذهب و مسلک امیدوار است.
کلیات مقاصد
نگهداری استقلال مملکت، محافظت بر اصول اسلامی، پایداری مشروطیت و حکومت ملی، ادخال تمدن در ایران و رعایت احتیاجات ابناء وطن در کلیه‌ی قوانین موضوعه.
تاسیس دولت
1. هیات دولت مرکب از قوای ثلثه‌ی مقننه، مجریه و قضائیه است و این قوا از یکدیگر مجزا است.
2. مجمع اقتدارات ملی، حافظ و نگهبان حقوق عمومی، محل اخذ و اعطاء اختیارات دولتی، وضع و نسخ قوانین، تعیین حدود، تبدیل مالیات، تصویب و رد امتیازات، تعیین وزراء و تفکیک وظائف آن‌ها مجلس شورای ملی است.
3. مجلس شورای ملی مواظب خواهد بود که قوانین مقرره منافی اصول اسلام یا مباین حقوق مدنی ارباب دیانات مختلفه نبوده بلکه موجب رفاهیت و سعادت قاطبه‌ی ملت ایران و اتباع خارجه باشد.
4. وزراء دستور خود را به مجلس تقدیم و در کلیه‌ی امور مملکتی مطابق قوانین مقرره مسئول و تا سلب اطمینان اکثریت از آن‌ها نشده بر مسند وزارت مستقر خواهند بود.
5. روابط سیاسی دولت ایران با سایر دول در جزو دستورات وزراء باید قید شود.
6. شایسته‌ی مقام وزارت کسی است که لایق و کافی برای اجرای قوانین موضوعه و اداره کردن امور مملکت باشد.
ترتیب امور مملکت
1. کلیه‌ی امور مملکت از مرکز به توسط وزارت‌خانه‌ها و شعب آن از روی قانون اداره می‌شود.
2. حکومت ایلیاتی و ملوک‌الطوایفی موقوف و در کلیه‌ی ایران حکومت قانونی است.
3.حکومت صالحان املاک بر رعایا موقوف و مرجع ایشان ادارت رسمی دولتی است.
4. تاسیس ادارات لازمه به قدر کفایت در کلیه‌ی نقاط ایران بدون فرق قرب و بعد به مرکز.
5. تعمیم پست‌خانه در کلیه‌ی شهرها و قصبات و امتداد سیم تلگراف در کلیه‌ی ولایات.
6. توجه تام به امور سرحدی از تاسیس گمرک‌خانه، قرنطینه، قلعجات، نظامی، تعیین کارگزاران و سرحد‌داران صحیح و قشون ساخلوی نظامی.
7. تاسیس نظامیه و امنیه در تمام ایران در تحت حکومت محل.
8. شهرها و قصبات مطابق نظامات مقرره، تاسیس انجمن‌های ایالتی ولایتی و بلدی می‌نمایند و در امور داخلی خود با رعایت قوانین مشترکه‌ی مملکتی مختار خواهند بود.
9. ترتیب لوازم حفظ‌الصحه و تاسیس مریض‌خانه در کلیه‌ی بلاد ایران.
10. برای اصلاح کلیه‌ی وزارت‌خانه‌ها و ادارات و رعایت صلاح عموم و لیاقت و کفایت در مامورین دولتی یک قانون کلی برای استخدام وضع و یک هیات عالی ممتحنه در مرکز در تحت نظارت مجلس شورای ملی تاسیس و نیز شعب آن در ولایات در تحت نظارت انجمن‌های محلی افتتاح خواهد شد.
11. قانون تفتیش کل وضع و اداره‌ی آن برقرار می‌شود.
12. کلیه‌ی مقررات قانونی مجلس شورای ملی قبل از وضع به یک مدت کافی برای استحضار خاطر ملت باید در جراید طبع و نشر بشود.
انتخابات
1. کلیه‌ی انتخابات عمومی، مساوی، مخفی، مستقیم و متناسب است و در جاهایی که انتخاب مستقیم ممکن نیست با واسطه معمول خواهد بود.
2. هر ایرانی بالغ، عاقل، رشید مسلمان حق انتخاب کردن را دارد و انتخاب ملل مقنوعه علی‌حده خواهد شد.
3. منتخبین باید دارای معلومات کلیه از احکام اسلامی و حقوق دنی. شرافت دین اسلام (غیر منتخبین ملل مقنوعه)، امانت، جودت و ذکاوت فطری (به قدری که قوه‌ی منصرفه در وضع و جرح و تعدیل قوانین داشته باشند). اطلاعات لازمه از عرف، عادت، طبیعت اخلاق و احتیاجات اهل مملکت بوده به علاوه عدم ارتکاب جنحه و جنایت و محکوم بودن به ورشکستگی به تقصیر و نبودن سن کمتر از سی و بیشتر از هفتاد سال.
قوه‌ی نظامی
1. قشون ایران از این قرار گرفته می‌شود، از عموم قراء و قصبات به ترتیب بنیچه از ایلات به تناسب جمعیت و از شهرها به شکل داوطلب.
2. تمام افراد قشونی مملکت در تحت ریاست وزارت جنگ و تابع قوانین نظامی به ترتیب اصول جدیده خواهد بود.
3. اقدام در تکمیل قوای نظامی از تاسیس مدارس مخصوص، جلب معلمین ماهر از دول بی‌طرف و فرستادن شاگردان مخصوص برای تکمیل علوم نظامی به اروپا.
4. تعیین علمای روحانی برای کفالت امور مذهبی در کلیه‌ی قشون.
5. ترتیب اردوهای منظم ساخلو و سیار برای کلیه‌ی ایالات و ولایات بدون فرق قرب و بعد به مرکز.
امور روحانی معارف و اوقاف
1. زبان رسمی و علمی ایران فارسی است.
2. از مهمات دستور معارف تالیف و تصنیف کتب ابتدائی، متوسطه و عالی، علمی و اخلاقی به زبان فارسی برای درس در کلیه‌ی مدارس.
3. تدریس اصول اسلامی و تادب محصلین به آداب شریعت از وظائف اجباریه‌ی کلیه‌ی مدارس ابتدایی و متوسطه است.
4. مدارس عالی که برای تدریس علوم شرعیه تاسیس شده است در تحت نظارت وزارت علوم مرتب و تکمیل تحصیلات به هر نحو که لازم است بایست بشود.
5. تعلیمات نظامی جزو دستور کلیه ی مدارس عمومی خواهد بود.
6. شاگرد فارغ‌التحصیل از کلیه‌ی مدارس باید دارای تصدیق‌نامه‌ی رسمی باشند.
7. در کلیه‌ی امور دولتی رعایت امتیاز فضلی باید بشود.
8. برای تعلیم و تدریس کلیه‌ی علوم لازمه معلمین ماهر از اروپا جلب می‌شود.
9. برای تکمیل مراتب علمیه شاگردهای فارغ التحصیل مدارس عالیه را به قدر کفایت و به خرج دولت به اروپا باید فرستاد.
10. دولت باید در تمام بلاد ایران بدون فرق قرب و بعد به مرکز تاسیس مدارس لازمه بنماید.
11. تمام اوقاف بلاد ایران عمومی و خصوصی در تحت نظارت و مسئولیت وزارت اوقاف موافق مقررات اسلامی اداره می‌شود.
12. توجه مخصوص در تربیت نسوان و تاسیس مدارس مخصوص زنانه با معلمات صحیح الاخلاق.
مالیات و مبادی ثروت عمومی
1. کلیه‌ی عایدات دولتی به هر اسم و رسم که باشد و تمام آنچه به عنوان مالیات از رعیت گرفته می‌شود وارد خزانه‌ی دولت خواهد شد.
تبصره- عوارض شهری که به حکم قانون تخصیص به بلدیه شهرها شده از این قانون مستثنی است.
2.کلیه‌ی مصارف دولتی پس از تصویب مجلس شورای ملی مسقیما از خزانه‌ی دولت داده خواهد شد.
3. تصرف حکام و مباشرین و کلیه‌ی مامورین دولتی نظامی و غیره در عایدات دولتی غدغن و مرتکبین مجازات باید بشوند.
4. تعیین مامورین مخصوص برای تحصیل مالیات و جمع‌آوری سایر عایدات دولتی در تمام بلاد ایران از طرف وزارت مالیه.
5. اصلاحات لازمه در طریق اخذ مالیات.
6. محالی که از دادن مالیات مقرره عاجزند تخفیف داده می‌شود.
7. بر کلیه‌ی تجملات و تنزهیات مالیات بسته می‌شود.
8. باید به تدریج مالیات املاک تبدیل به قسمتی از عایدات سنوی بشود.
9. در تمام بالاد ایران تجارت، زراعت، صنعت و کسب به هر قسم که باشد در غیر محرمات و منهیات آزاد و انحصارات بالکلیه موقوف است.
10. چیزهایی که اسباب ارتزاق عمومی است باید از طرف دولت تسهیل شود.
11. معامله‌ی مالکین با برزگران و دهقانان در خصوص هر نوع بدهی آن‌ها و حقوق اربابی و همچنین معامله‌ی دولت در هر نوع امور مالیاتی و عسکری و غیره در تمام ایران به مناسبت هر محل تحت قوانین عادلانه خواهد بود و سایر ماخوذات غیر قانونی موقوف است.
12. باید اراضی موات مابین اهالی ایران از روی قانون صحیح تقسیم و با همراهی دولت به زودی آباد شود.
13. برای ترقی عمل زراعت و آبادی کلیه‌ی املاک در جاهای مقتضی دولت کمپانی‌های فلاحتی تاسیس بکند.
فواید عامه
1. قوانین راجعه به معادن، میاه، جنگل‌ها، آثار عتیقه و تمام مستخرجات بحری به زودی وضع و مجری می‌شود.
2. اشخاصی که برای استخراج معادن یا اداره کردن جنگل‌ها و … داوطلب هستند از طرف دولت رعایت کامل می شوند.
3. با کلیه‌ی شرکت‌های نافعه و اشخاصی که بخواهند کارخانجات در ایران دایر بنمایند دولت کمال همراهی را خواهد نمود.
قوه‌ی قضائیه
1. قوه قضائیه مستقل و مصون از هر نوع تعرض خارجی است.
2. اتباع خارجه باید مطیع قوانین عدلیه اعظم باشند.
3. قسمت قضایی از قوانین عدلیه با رعایت اصول اسلامی وضع و در قسمت اداری فقط سهولت امر اقتضای وقت و صلاح عمومی منظور می‌شود.
4. در تمام ایالات ولایات و بلوک، ادارات عدلیه مفتوح و به قدر کفایت دارای محاکم خواهند بود.
5. کلیه‌ی دوایر و مقامات قضائیه در تحت نظارت و مسئولیت وزیر عدلیه خواهد بود. مواد این دستور در مجمع مرکزی ترقی‌خواهان ایران بر حسب لزوم تعیین خواهد یافت.
هر نسخه که به مهر مجمع مرکزی نباشد از درجه‌ی اعتبار ساقط است.
