نخستین کوشش حزبی برای تربیت کادر سیاسی: «مجمع ادب»
در بخش نخست از سلسله مطالبی که پیرامون تاریخ تشکیل احزاب و بررسی اسناد ومدارک مربوط به آن‌ها زیر عنوان «رشد قارچ‌های سیاسی؛ میوه‌ی نود سال سرکوب احزاب» آغاز کردیم، به تاریخ‌چه‌ی «حزب دموکرات» به عنوان نخستین حزب بعد از انقلاب مشروطیت پرداخته شد. در همان مطلب اشاره‌ای کوتاه به مرام‌نامه‌ی حزب یادشده انجام گرفت که پایه‌ای باشد برای آشنایی پیشینی با هدف‌های بنیان‌گذارارن حزب دموکرات یا «فرقه‌ی سیاسی دموکرات ایران – عامیون».
در این بخش و پیش از پرداختن به مواد اصلی و مهم مرام‌نامه و شرح گسترده‌تر آن در بخش پایانی این شناخت‌نامه‌ی نخستین حزب تاریخ ایران، به یکی از مهم‌ترین اقدامات این حزب به سوی گسترش فرهنگ سیاسی و حزب‌گرایی اشاره می‌کنیم. دموکرات‌ها به اعتبار رهبران و شخصیت‌های برجسته‌اش هم‌چون حیدرخان، تقی‌زاده، رسول‌زاده وسلیمان‌میرزا اسکندری که جملگی از پشتوانه‌ی نظری و عملی قابل توجهی در عرصه‌ی سیاست برخوردار و با تحولات سیاسی جهان معاصر خود آشنا بودند، با پایه‌گذاری انجمن‌واره‌ای در کنار سازمان اصلی حزب دو هدف مهم را پی‌گیری می‌کردند. نخست بالاکشیدن سطح دانش سیاسی واجتماعی اعضا و هواداران حزب، از راه ایجاد فضایی برای تبادل افکار و کوشش‌های جمعی فرهنگی؛ سپس اهتمام در کار تربیت کادرهای سیاسی.
این نهاد نیز که در نوع خود نخستین مجمع و یا انجمن فرهنگی‌سیاسی وابسته به یک حزب سیاسی رسمی در تاریخ ایران به شمار می‌رود، با نام «مجمع ادب»، به عنوان محفل رسمی دموکرات‌ها پس از استبداد صغیر، در چهارچوب یک نظامنامهی دقیق و کامل کار خود را آغاز کرد. به نظر می‌رسد بعد از گذشت یکصدسال از تاریخ تنطیم این نظام‌نامه، هنوز هم می‌توان آن‌را مبنای پایه‌گذاری نهادهای پیرامونی یک تشکیلات سیاسی کرد. در مقدمه‌ی این نظام‌نامه که در تاریخ ۱۲۹۰ قمری به چاپ رسیده آمده است: «محفلی موسوم به مجمع ادب تشکیل می‌دهد که در واقع مرکز ملاقات اعضای فرقه و محل مذاکره در مباحث علمی و مطالعه‌ی تالیفات اخلاقی و هم‌چنین موقع تبادل افکار سیاسی برای اعضای آن است.»
در ادامه‌ی مقدمه، بخش‌های چهارگانه‌ی مجمع ادب به این ترتیب فهرست می‌شود:
«شعبه‌ی اول: قرائت‌خانه و کتاب‌خانه و بوفه، که در تمام سال مفتوح ودائر خواهد بود.»
«شعبه‌ی دویم: کنفرانس‌های عمومی، علمی،تاریخی، سیاسی و اقتصادی که اقلا در هفته یک‌بار داده خواهد شد.»
«شعبه‌ی سیم: تیاتر اخلاقی و تاریخی که اقلا در هرماه دوبار داده خواهد شد.»
«شعبه‌ی چهارم: تیالس آرنستیک (معلومات فنی) که برای تفریح و اشتغال حواس لازم و اقلا در هرماه یک‌بار داده خواهد شد.»
در ادامه متن کامل مواد نظامنامهی مجمع ادب خواهد آمد. بدیهی‌ست این نظام‌نامه برای استفاده‌ی علاقه‌مندان به مبحث بالا ضمیمه میگردد، با این‌وصف نگاهی سرسری به آن نیز می‌تواند انتظام و استحکام کار کوشندگان سیاسی یک قرن گذشته را کشورمان را در چشم بنشاند.
مجمع ادب
مجمع ادب در یک سال یک هزار و سیصد و بیست و نه هجری برای تهذیب اخلاق و توسعه‌ی افکار عامه در تهران تاسیس می شود.
فصل اول: سرمایه ی مجمع
ماده‌ی اول – سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌یمجمع ادب به مبلغ یک هزار تومان معین و به توسط جمعیتی موسوم به اعضاء موسسه جمع آوری و تدارک می‌شود.
ماده‌ی دوّیم – سندات این مبلغ عبارت از دویست عدد بلیط اسهامی خواهد بود که قیمت هر یک از آن‌ها پنج تومان و به اسم اشخاص نوشته شده مابین اعضاء موسسه تقسیم میگردد.
ماده‌ی سیّم – هر عضوی بیشتر از پنج ورقه از آن ها بلیط ها را نمی تواند دارا باشد.
ماده‌ی چهارم – بعد از ایجاد و تاسیس مجمع ادب این مبلغ سرمایه به اکثریت آراء دو ثلث از اعضا قابل تزاید است.
ماده‌ی پنجم – هر عضوی می‌تواند بلیط سهم خود را به استحضار و اجازه‌ی هیات اداری به عضو دیگری بفروشد ( بلیط اسهام هیچ‌وقت بیش از پنج تومان به علاوه مبلغ فرعی که ترتیب آن در ماده‌ی هشتم مذکور است برای مجمع قیمت ندارد).
ماده‌ی ششم – هیچ عضوی نمی‌تواند اسهام قبل از خود را قبل از دو سال پس از خریداری به هیات اداری فروخته، وجه آن را مطالبه نماید.
ماده‌ی هفتم – عضوی که اسهام خود را بفروشد و از عضویت (مطلق) مجمع استعفاء ننموده باشد از جمعیت اعضاء خصوصی خارج و در جزء اعضاء عمومی محسوب می‌شود.
ماده‌ی هشتم – صندوق مجمع در آخر هر سال از قرار صدی چهار به دارندگان اسهام منافع می پردازد.
ماده‌ی نهم – اداره مجمع در موقعی که دارای وجوه اندوخته باشد می تواند از اسهام شرکاء خریداری نماید.
ماده‌ی دهم – مبلغی که از بابت منافع اسهام خریداری شده به طور فایده در صندوق می‌ماند؛ ادارهی آن مجمع آن را به مصرف تهیه‌ی لوازم و تکمیل اثاثیه می‌نماید.
ماده‌ی یازدهم – مجمع در مواقع لزوم می‌تواند از اعضای خود و یا از خارج برای مصارف اتفاقیه‌ی فوق‌‌العاده به موجب سند مخصوص و به منفعت ممکنه وجهی استقراض نماید.
ماده‌ی دوازدهم – اعتبار سند چنین استقراضی امضای اعضاء هیات اداری و یا امضای اشخاص داوطلب است.
ماده‌ی سیزدهم – لزوم چنین استقراض را اکثریت آراء دو ثلث عدهی اعضای هیات اداری قطع می‌نماید.
ماده‌ی چهاردهم – مبلغ استقراضی خصوصی نباید بیش از یک خمس سرمایهی مجمع باشد.
ماده‌ی پانزدهم – در آخر هر سه ماه پس از تعیین حالت مالیه‌‌ی مجمع، هیات اداری معادل یک خمس از موجودی صندوق را در صندوق احتیاط می‌گذارد.
ماده‌ی شانزدهم – منافع حاصله از سرمایهی احتیاط همیشه بر سرمایهی جاری علاوه شده و در ضمن آن به مصرف مخارج جاریه می رسد.
ماده‌ی هفدهم – تا زمانی که وجهی از سرمایهی احتیاط باقی باشد استقراض خصوصی غیرقابل تصویب است.
فصل دوم: تشکیل مجمع
ماده‌ی هجدهم – اعضای مجمع بر دو قسم است: اعضای خصوصی و اعضای عمومی
الف. خصوصی
ماده نوزدهم – اعضای خصوصی کسانی هستند که صاحب سهام بوده و در مواقع جلسات دارای رای و شرکت در مذاکرات خواهند بود.
ماده‌ی بیستم – عدهی اعضای خصوصی به نسبت افزایش سرمایه قابل تزاید است.
ماده‌ی بیست و یکم – هر داوطلب به عضویت و خریداری سهم شرکت به توسط سه نفر از اعضاء به هیات اداری معرفی می‌شود
ب – عمومی
ماده‌ی بیست و دویم – اعضای عمومی با شرایط سه گانه‌ی ذیل پذیرفته و قبول می‌شوند و عدهی آن‌ها غیر محدود است.
1- سن کمتر از هیجده نباشد.
2- معروف به اخلاق فاسد نباشد.
3- مقررات نظام نامه‌ی داخلی مجمع را قبول نموده و در عهده بشناسد.
فصل سوم: حق الدخول و شهریه
الف – خصوصی
ماده‌ی بیست و سیّم – تاریخ سال مجمع از اول حمل، شروع و در آخر حوت، ختم می شود.
ماده‌ی بیست و چهارم – هر عضو خصوصی باید در موقع ورود مبلغ دو تومان به عنوان حق الدخول به صندوق مجمع بپردازد- اعضای خصوصی در هر سال شش تومان به اقساط چهار‌گانه و در اول هر سه ماه مساعدتا به رسم شهریه می‌دهند.
ماده‌ی بیست و پنجم – عضوی که شش ماه متوالی غیبت نماید فقط شهریه‌ی یک ماه جاری قبل از عزیمت خود را می‌پردازد.
ماده‌ی بیست و ششم – در هر غیبتی که کمتر از شش ماه باشد شهریه بدون معافیت و بر وفق ماده بیست و چهارم دریافت می‌شود.
تبصره – اشخاصی که برای ماموریت از طرف ادارهی مجمع، غیبت می‌نمایند از حکم ماده بیست و شش معاف و مفاد ماده‌ی ۲۵ درباره‌ی آن‌ها منظور است.
ماده ی بیست و هفتم – هر عضو عمومی مبلغ دو قران به عنوان حق الدخول و ماهی یک قران شهریه‌ی پیشکی و به طریق ماده 24 می‌پردازد.
فصل چهاردهم: هیات اداره کننده
ماده‌ی بیست و هشتم – مجمع ادب به توسط جمعیتی موسوم به هیات اداره کننده که در اول هر سال از بین اعضای خصوصی انتخاب می‌شوند اداره میگردد.
ماده‌ی بیست و نهم – عده ی اعضای هیات اداری دوازده نفر است که از آن جمله یک رئیس یک نایب رئیس، یک منشی، یک دفتر دار، یک تحویل دار، یک مباشر و شش نفر عضو برای شرکت در مشاورات هیات اداری به اکثریت آراء به طور مستقیم و به رای مخفی انتخاب می‌شوند.
ماده‌ی سی‌ام – هیات اداری مکلف است که مقررات قانونی را چه از فصول اساسی و یا نظام داخلی به موقع اجرا گذاشته و در موقع لزوم مواظبت و مراعات آن را به اعضای مجمع خاطر نشان نماید.
ماده‌ی سی و یکم – هیات اداری برای مذاکرات لازمه در امور اساسی و ادارای جلسات مقرره خواهد داشت.
ماده‌ی سی و دویم – درهر یک از جلسات هیات اداری باید اقلا هشت نفر از اعضاء که یکی از آن ها رئیس یا نائب رئیس خواهد بود حاضر باشند.
ماده سی و سیّم – در صورتی که در دو جلسه ی متوالی عدهی اعضای اداری برای مذاکره در امر معینی که در جلسه‌ی قبل ناتمام مانده باشد حاضر نباشند مسئله موضوعه با حضور کمتر از هشت نفر نیز انجام پذیر است.
ماده‌ی سی و چهارم – تصویب و اختیارات هیأت اداری در امور مجمع هیچ وقت نباید منافی یا خارج از قوانین اساسی مجمع باشد.
فصل پنجم: اجتماعات عمومی
ماده‌ی سی و پنجم – مجمع عمومی (که عبارت از اجتماع کلیه ی اعضای خصوصی است) در سالی چهارمرتبه و در آخر هر سه ماه تشکیل می شود.
ماده‌ی سی و ششم – در مجمع عمومی صورت جمع و خرج و حالت مالیه ی مجمع و لدی‌الاقتضاء مفاد راجع به ماده چهارم را مطرح قرار داده و به طور کلی در هر قبیل مطالب مهمه بحث می شود.
ماده‌ی سی و هفتم – حضور دو ثلث از اعضاء مجمع عمومی را رسمیت می دهد.
ماده‌ی سی و هشتم – در موقع تصویب مطالب مهمه اساسی موافقت آراء بیشتر از نصف اعضاء مجمع شرط است.
ماده‌ی سی و نهم – اعلان دعوت به مجمع عمومی با دستور مطالبی که در آن روز مطرح، مذاکره خواهد شد به انضمام یک ورقه از صورت جمع و خرج شش ماهه باید یک هفته قبل از روز انعقاد مجمع عمومی به تمام اعضاء خصوصی فرستاده شود.
ماده‌ی چهلم – اعضاء می‌توانند علاوه بر مطالب مذکور در ماده 36 موضوع دیگری مطرح نموده مذاکره در آن را تقاضا نمایند مشروط بر آن که اظهارات خود را هشت روز قبل کتبا به هیات اداری فرستاده باشند. هیات اداری در مدت هشت روز آن اظهارات کتبی را در صفحه‌ی اعلانات در سالن مجمع نصب نموده عقیده و توجه عموم اعضاء را در آن موضوع برای جلسه عمومی حاضر می‌سازد.
ماده‌ی چهل و یکم – در مجامع عمومی هر عضوی نمی تواند حامل رأی بیشتر از یک نفر باشد اعضای حامل رأی باید در موقع افتتاح جلسه‌ی عمومی اعتبار نامه خود را به رئیس ارائه نمایند.
ماده ی چهل و دویم – هیأت اداری در موقعی که بنابر اهمیتی انعقاد یک مجمع عمومی را لازم داند می‌تواند کلیه‌ی اعضاء را به اسم مجمع عمومی ( فوق العاده) دعوت نماید.
ماده‌ی چهل و سیّم – هر گاه برای امری یک ثلث از اعضاء لزوم تشکیل یک مجمع عمومی فوق العاده را کتبا تقاضا نمایند هیأت اداری مجبور است که اعضاء را دعوت نموده در فاصله‌ی هشت روز مجمع فوق العاده را تشکیل دهد.
فصل ششم: حذف و تنبیه
ماده چهل و چهارم – عضوی که تا دو ماه پس از موقع تأدیه شهریه و محاسبه‌ی مجمع دین خود را نپردازد هیأت اداری او را کتبا دعوت به تأدیه می‌نماید اگر در فاصله پانزده روز بعد از اخطار تأدیه دین نشود عضو مدیون تا زمانی که پرداخت وجه را ننموده حق ورود به مجمع را نخواهد داشت و به علاوه هیأت اداری اسم عضو مدیون را در لوحه‌ی اعلانات نوشته در سالن مجمع نصب می‌نماید.
ماده‌ی چهل و پنجم – عضوی که کاملا اعتبارات قانون را منظور ندارد و بر خلاف مقررات نظام نامه رفتار و یا نسبت به یکی از اعضاء حرکت خلاف و ناشایسته مرتکب شود پس از تحقیق و تصویب هیأت اداری، اسم آن شخص از دفتر اعضاء محو و خودش از عضویت خارج است.
تبصره – تعیین حدود تقصیرات و حکم میزان مجازات به عهده ی دقت و امانت هیأت اداری است.
ماده‌ی چهل و ششم – هر عضو که از مجمع اخراج شده باشد بعدها نه به عنوان عضو خصوصی و نه عضو عمومی به هیچ اسم و رسمی داخل مجمع نمی‌تواند شد.
فصل هفتم: اصلاحات کلی
ماده‌ی چهل و هفتم – درخواست اصلاحات و کلیه‌ی شکایات راجعه به تنظیمات مجمع چه از مطالب اساسی و یا داخلی را هر عضوی می تواند در دفتر اصلاحات با دلایل کافی بنویسد. هیأت اداری در جلسات خود رجوع به آن دفتر نموده منتهای کوشش را در ترمیم نواقص و رفع اشکالات مشروحه در آن کتابچه را می‌نماید.
ماده‌ی چهل و هشتم – پس از مطالعه و استحضار از مفاد شکایات مندرجه در کتابچه اعضای حاضره‌ی هیأت اداری عموما و عضوی که ایرادات راجع به وظیفه‌ی شخصی او است خصوصا برای اطمینان خاطر شکایت کننده در ذیل صفحه (ملاحظه شد) و امضاء خواهند گذاشت.
ماده‌ی چهل و نهم – کلیه‌ی انتظامات داخلی مجمع موافق نظام نامه داخلی و در نسخه علی‌حده مقرر است.
ماده‌ی پنجاهم – نظامنامهی داخلی جز به تصویب اکثریت اعضاء هیأت اداری تغییر نمی‌پذیرد و نیز باید ملحوظ داشت که تغییرات آن باید مخالف با فصول نظامنامهی اساسی نباشد.
ماده‌ی پنجاه و یکم – این فصول اساسی فقط به اکثریت آراء دو ثلث کلیه‌ی اعضای خصوصی قابل تغییر است. فصول اساسی حاضره از تاریخ برج حمل تنکوزئیل 1329 به اتفاق آراء اعضاء خصوصی حاضره به موقع اجرا گذاشته می‌شود.
فصل هشتم: انحلال و اختتام مجمع
ماده‌ی پنجاه و دوم – تا زمانی که بیست نفر از اعضاء خصوصی ( که تکافی دخل و خرج را به عهده می گیرند) مخالف انحلال و برچین اساس مجمع باشند این مجمع منحل نمی شود و در صورت انحلال آخرین هیأت اداره‌کننده‌ای که مشغول و مسئول ادارهی مجمع است اثاثیه‌‌‌‌‌‌ی مجمع را به معرض فروش رسانیده وجوه حاصله را پس از تصفیه‌ی محاسبات متفرقه در بین اعضاء حاضره به نسبت اسهامی که دارا هستند تقسیم نماید.
تنبیه – اختیارات هیأت اداره کننده در انتظامات مجمع و حفظ مواد نظام نامه (خصوصا مسائل راجعه به موادی که در فصل ششم (حذف و تنبیه) مندرج است) به موجب یک اجازه نامه مخصوص از طرف کمیته‌ی مرکزی به آن هیأت اعطا خواهد شد.
سه‌راهِ جمهوری 