سرمشق شاهانه

ابوالحسن ابتهاج اولین رییس سازمان برنامه و بودجه در ایران، که به دلیل صراحت در گفتار و پاک‌دستی، مورد غضب محمدرضاشاه قرار گرفت، در خاطرات خود به سندی اشاره می‌کند که به تاریخ هفتم آگوست ۱۹۵۸، از سوی راجر استیونز سفیر بریتانیا به وزارت خارجه متبوع خود ارسال کرده و در آن گزارشی از فساد اقتصادی شاه را بازتاب داده است. این گزارش ۵ سال بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تهیه شده است. انگلیسی‌ها وامریکایی‌ها که کودتای ۲۸ مرداد را در جهت منافع اقتصادی بلند‌مدت خود ترتیب داده بودند، و برای به جریان انداختن امور،‌ از محل عایدات سهم ایران در قرارداد کنسیرسوم، مبالغی را به صورت پیش‌پرداخت در اختیار دولت ایران قرار داده بودند، نگران تبعات بی‌بند و باری، و فقدان انضباط مالی شاه بودند. از نظر آنان، ادامه‌ی چنین روشی، منافع آنان را در دراز مدت به خطر می‌انداخت. قسمت‌هایی از گزارش استیونز را به نقل از ابتهاج، و به ترجمه‌ی خود او از روی متن انتشار‌یافته‌ی اصلی می‌خوانیم:

«شکی نیست که اشتهای همایونی در معاملات و دخالت در طرح‌های عمرانی به تدریج افزایش پیدا کرده است .. در واقع کمتر فعالیت اقتصادی‌ست که دست شاه و دوستان او و فامیل‌ش رو به آن دراز نشده باشد. در حال حاضر منافع مستقیم شاه، شامل بانک‌داری، نشر کتاب، تجارت، کشتی‌رانی، کارهای ساختمانی، صنایع جدید، هتل‌داری، کشاورزی، و حتا خانه‌سازی می‌شود. بانک عمران، که کاملا به شاه تعلق دارد، مسوول اجرای برنامه‌های توسعه کشاورزی است .. در زمینه فعالیت‌های ساختمانی ۱۳ هتل وجود دارد که همه افتتاح شده‌اند و چهار هتل دیگر به زودی ساخته خواهد شد. مشارکت در طرح‌هایی نظیر کود شیمیایی، سیمان، سیلوی گندم، کارخانه‌ی قند چغندر از جمله فعالیت‌ها می‌باشد .. در تهران همه می‌دانند که راه موفقیت در معاملات از طریق جلب حمایت او (شاه) است؛ آن‌هم به وسیله‌ی دلال‌هایی که حسن شهرت‌شان قابل بحث است، و بدین ترتیب به تقاضای آن‌ها اولویت داده می‌شود. در این نوع موارد منافع سلطنتی معمولا به طور محرمانه تامین می‌شود، و شاه به وسیله‌ی اشخاص و نوکرهایی که به آن‌ها اطمینان دارد عمل می‌کند. از آن جمله‌اند، بهبهانیان و یا اعضای فامیل‌ش که آن‌ها نیز به نوبه خود استفاده می‌برند.

من هیچ‌گاه این نوع داستان‌ها را در مورد این‌که چنین معاملاتی از طریق رشوه به شخص شاه انجام می‌شود جدی تلقی نمی‌کردم، و ترجیح می‌دادم که فکر کنم این معاملات با دادن سهم مخفی و غیره صورت می‌گیرد. ولی تعداد روایت‌های رشوه‌گیری‌های مستقیم و غیرمستقیم اعلی‌حضرت یا مقربین او به حدی زیاد است که دیگر نادیده گرفتن آن‌ها غیرممکن است .. متاسفانه دست‌های شاه آلوده است و نکته‌ی نگران کننده این‌ست که سرمشق شاهانه شیوع نامطلوبی پیدا کرده است، و در کلیه سطوح اشخاصی که مصدر قدرت هستند، به او تاسی می‌کنند و امکان دارد این اشتباه هنگام وقوع یک بحران اجتماعی برای او گران تمام شود.»

ECD 11026 / 58 / No. 109  August 7, 1958