آخوند‌خوانیِ متون فلسفی از افلاطون تا هایدگر و پیامدهای آن

درس بینش‌اسلامی(1)‌ کلیه رشته های دانشگاهی کشور مبحثی دارد با عنوان «برهان امکان و وجوب» در اثبات واجب‌الوجود‌ بالذات(خدا). صورت ساده برهان «صدیقین» از این قرار است: بدیهی است که موجودی هست. می پرسیم این موجود، واجب الوجود است یا ممکن الوجود؟ اگر واجب باشد که به مطلوب(اثبات خدا) رسیده ایم اما اگر ممکن باشد با توجه به اینکه هر ممکنی معلول است و مستلزم علتی. سروقت علت اش می رویم اگر علت اش واجب‌الوجود باشد که مطلوب ثابت شده و اگر ممکن‌الوجود باشد دوباره سروقت علت اش می رویم و …سلسله علت و معلول ها باید به خدا برسد وگرنه دور و تسلسل پیش می آید و «دور و تسلسل باطل است». به این ترتیب خدا اثبات می شود.

امروزه روشن شده است که نه تنها دور و تسلسل باطل نیست بلکه «قاعده‌ی هستی» است. بدون دَور چیزی به اسم «فهم» ممکن نمی شود(استدلال در مرتبه بعد قرار دارد: من می فهمم پس هستم) پیش‌فرض فهم هم تسلسل موجود در«نظام همزمانیِ دال‌ها»ست تسلسلی که با دور هرمنوتیکی تکمیل می شود. از طرف دیگر بدون تسلسل هم چیزی به اسم «زمان» (در مقام صورتِ شهود) بی معنی است. از آنجا که« فهم و زمان» بدیهی تر از هر چیز دیگر از جمله واجب الوجود بالذات است امروزه دیگر وجود واجب الوجود نه تنها ضروری نیست بلکه باید فهم را دچار اختلال کرد تا وجودش ممکن و موجه شود.در واقع این صرفن داستان فهم نیست بلکه فهم ما حقیقت هستی را آشکار می کند. ما در حقیقت با «شبکه ممکنات» مواجه ایم شبکه ای که  واجب الوجود بالذات را به «زائدالوجود» تبدیل کرده است. این سرانجام فلسفه اسلامی سنتی بود که  «ایده» ضروری و ابدی افلاطونی  را به وجود تقلیل داد و امر مسخره ای به نام «واجب الوجود بالذات»را مطرح کرد که نه یک ایده ذهنی(گیرم ذهن الهی) بلکه از مقوله وجود و موجود فرض کرده بود. فلسفه اسلامی سنتی در واقع خوانش یک ذهن آخوندی از ایده افلاطونی و محرک بلاتحرک ارسطویی بود. این مسخره بازی(خوانش آخوندی از فلسفه) به دوران پیشامدرن محدود نماند.

فلسفه اسلامی مدرن، با خوانش آخوندی احمد فردید از فلسفه هایدگر شروع می شود. هر آخوند دیگری هم که دست به خوانش هایدگر می زد به ضرورت به همین «فلسفه» می رسد. به عبارتی فردید، محصول خوانش آخوندی از فلسفه هایدگر بود و نه مولد اش. فردید بنیانگذار فلسفه نوین اسلامی است: خوانش فلسفه های مدرن برای روی منبر رفتن. عصر نوین فلسفه اسلامی، تازه آغاز شده است و چه آغازی!

فلسفه اسلامی سنتی، خوانشی آخوندی از فلسفه افلاطون و ارسطو بود. امروزه ما خوانش آخوندی از پوپر داریم خوانش آخوندی از کانت هم و نیز خوانش آخوندی از دموکراسی. ذهن آخوندی با هر چیز رویارو شود خوانش آخوندی از آن  به دست می دهد. فلسفه اسلامی مدرن و سنتی محصول «ذهن آخوندی»است و آنچه باید زیر تیغ تشریح برود همین ذهن پریشان آخوندی است. این منش آخوندی نتیجه نهادینه شدن چندهزاره ای«تمامیت خواهیِ اخلاقیات» در میان ماست و آنرا بهتر از همه جلال آل احمد در داستان هایش راجع به پدر آخوندش توصیف کرده است. ذهن آخوندی چیست؟

آخوند صرفن آن کسی نیست که بالای منبر می رود بلکه ذهن پامنبری ها به شکل مضاعفی آخوندی ست. آخوندهای بالای منبر سالها آخوند پامنبری بوده اند. بدون در نظر گرفتن منبر نمی توان «منش آخوندی» را کالبدشکافی کرد و دوپاره‌ی آنرا تشخیص داد. ذهن آخوندی از دوبخش تشکیل شده است: بخش پامنبری، بخش بالای منبری. وحدت دیالکتیکی این دوپاره ضامن تداوم پریشان گویی و پریشان اندیشی این ذهن بود. این دوپارگی تا پیش از انقلاب اسلامی آشکار نشده بود. اما با  وقوع انقلاب اسلامی، منش آخوندی دچار بحران شد و دوپارگی اش  آشکار شد. قدرت سیاسی میان این دوپاره ایستاد و جنون آخوندی را به تمامی آشکار کرد. اما این از مسئولیت ما برای تشریح منش آخوندی و تبارشناسی اش نمی کاهد.

در فرهنگی که بیش از دو هزار و پانصد سال در گور «گفتار نیک، پندار نیک و کردار نیک» مدفون شده بود بحران «انقلاب اسلامی» و پدیده های اخلاق ستیزی مثل احمد فردید یک «ضرورت» بود. نمی توان مورد ضداخلاقی ای مثل  احمد فردید و رسوائی ای که «فلسفه منبری» اش در  گمراه کردن دو سه نسل از «روشنفکران» مان به وجود آورد را نادیده بگیرم و بدون دیدن آن در «ضرورت»اش صرفن به سرزنش «اخلاقی»اش دل خوش کنیم. روشنفکرانِ«اخلاق گرای» ما پس از فریب خوردن دسته جمعی از جانب این آخوندِ مکلا  بد و بیراه بسیاری به او گفتند و کمتر در موضعی بودند که بزرگوارانه به رخداد ضد اخلاقی ِ اش بنگرند و منطق آخوندیِ«مسخره بازی فلسفی اش» را درک کنند.

رویدادِ این فیلسوفِ بی‌ادب و «ذکر و فکر»اش در مجموعه ایدئولوگ-آخوندهای جمهوری اسلامی لنگه ای ضروری برای برآماسیدگی اخلاقی «فرهنگ» ما بود. وجود این فیلسوف نانجیب برای فرهنگ ما واجب بود. این واجب‌الوجودِ فلک زده* که جفت دیالکتیکی صادق هدایت بود(یعنی هم گمراه  بود هم کذّاب)، این آخرین آخوندی که سر از فلسفه درآورده بود یک شیطان بود و مثل هر شیطان دیگری در شکاف ها می زیست. فردید توانست شکاف زیستی سنتی آخوندها(بالای منبر/پائین منبر) را پشت سربگذارد و شکاف زیستی تازه ای کشف کند. پرسش اساسی ما این است: «شکاف زیستی فردید چه بود؟»

نام و نام «خانوادگیِ» شیطان ما «احمد مهینی یزدی» بود. مهینی یعنی از طبقه مهین، اشراف و نجبا. آخوند فلسفه دان ما ظاهرن  از نام خانوادگی خود آزرده بود و در صدد فرارفتن از آن. شاید یکی از دلایل بی علاقگی ناخودآگاه فیلسوف نجیبی مثل آرامش دوستدار به سخنرانی های او همین فاصله گرفتن فردید از نام خانوادگی اش بود. احتمالن گریز او از نجابت و تن دادن به یک زندگی نانجیبانه به رانه قدرت طلبی اش مربوط باشد.

به هر حال ویژگی اصلی و طبقه ساز در «مهین»بودن یک فرد، داشتن نوعی اِشراف نسبت به محیط اطراف است که به آن نگاه یا «دید»می گویند. برای فررفتن از این «دید» باید به چیزی فرای دید مسلح شد: فرادید یا به اختصار فردید. این فرادید یا تفکر فلسفی است یا بینش دینی. اما او هرگز این ابهام را روشن نکرد. گرچه  بارها با حقه بازی معنوی ویژه اش به شکلی متهورانه حکم به یکسانی محتوای فرادید و بینش دینی می داد اما تا آخر عمرهشیاری اش را نسبت به شکاف «فرادید/بینش» حفظ کرد و چیزی ننوشت تا این شکاف مخدوش شود(نوشتنِ کمترین چیزی از «فلسفه» اش به سادگی این ابهام را رفع و زیستگاه سیاسی اش را نابود می کرد). او این شکاف را تا آخر عمر زیست و حتی «فردیدِ دوم» را کشت برای حفظ این شکاف. اوحتی همه نوشته هایش را با خباثت تمام  سوزاند.

پروژه فلسفی-سیاسی فردید عبارت بود از تهی کردن بینش دینی و پرکردن آن با فرادید ویژه خودش. این کار با کشف اسم اعظم (یعنی یک دال تهی درمیان اسماء الهی، همان تهی-دال ای که بقیه اسامی الهی را برای سوژه معنی می کند**) و دادن معنای مورد نظر خود به آن و به تبع  آن بقیه زنجیره اسماء الهی صورت می گرفت. این همان«علم الاسماء تاریخی» ***(تاریخ اسم) فردید است که چیزی جز روش تولید ایدئولوژی نیست. در واقع بهترین تعریف برای ایدئولوژی همین «علم الاسماء تاریخی» است و فردید یک ایدئولوگ بود و مثل هر ایدئولوگی پریشان  فکر و پریشان گو. نکته مهم و اساسی در علم الاسماء تاریخی این است که به واسطه کیف عرفانی اش دربرگیرنده حال وقال است یعنی دوسطح اصلی منحنی میل(معنا و کیف). درواقع عرفان، مغز ایدئولوژی است و پروژه نقد ایدئولوژی ناگزیر است که با «ظلمت عرفانی» نهفته در علم الاسماء تاریخی رودر رو شود و آنرا نقد کند.

علم الاسماء تاریخی و برساختن اش راهی سهل و ممتنع دارد و کمی سیاست و رندی می خواهد و به قول خودش:« طريقت رندي يك شرط دارد ، جمعش با سياست است»[1]. شناخت «اسم اعظم زمانه» کلید علم الاسماء تاریخی است(چو اسم اعظم ام باشد چه باک از اهرمن دارم). آنکه اسم اعظم زمانه اش را می داند مردم معمولن او را آدم «سیاسی» به حساب می آورند!

تمام نیم قرن اخیر سیاست ما  زیر سیطره ایدئولوژی«غربزدگی ستیزی» سپری شد. اسم اعظم زمانه بدون تردید واژه «غربزدگی» و «طاغوت» بود. هر دو هم شاهکار استاد احمد فردید بودند. اما اوچگونه این اسم اعظم را برساخت و برای آن حتی سابقه تراشید؟

فردید با کلک آخوندی ویژه اش، مفهوم «تاریخ متافیزیک» را از هایدگر قاپید و  با این توضیح که مرادش از غرب، غروب خورشید حقیقت است(معنایی که هرگز به ذهن اجتماعی منتقل نشد و در ذهن فردی خود او مدفون ماند)بالای منبر رفت و واژه «غربزدگی» را برساخت و به عنوان معادل متافیزیک اندیشی به «روشنفکران پامنبری» زمانه اش  قالب کرد. در واقع او یک برچسب ایدئولوژیک تولید کرد و روشنفکران پامنبری را به دام ایدئولوژی خود انداخت. جلال آل احمد آخرین و بی اهمیت ترین صید و قربانی او بود. بعدن هم  خیلی محترمانه او را کوبید. پیش از آنکه جلال او را کتک بزند و در بیابان رها کند او جلال را کوبیده بود و در بیابان اسلام‌زدگی سرگردان کرده بود.

فردید با زیرکی تمام اسلام را تهی کرد و آنگاه این اسلام تهی‌ و ناب را با ایدئولوژی های «غربزدگی ستیزی» و «طاغوت ستیزی» پرکرد. مهم پدید آوردن «اسلام تهی» بود. پرکردن این ظرف تهی با محتوای تصادفی مطابق میل «امام امت» (اسلام ناب محمدی) امری فرعی بود. بدون فردید چیزی از قبیل «اسلام ناب» امکان نداشت. زمانی دیگر اسم اعظم زمانه از غربزدگی و طاغوت به ولایت فقیه تغییر می کند و ایشان جهت بادبان را تغییر داد«علم‌الاسماء تاريخي من مستلزم اين است كه بروم به ولايت فقيه»[2]

نکته این است که دیگر بازگشت به اسلام سنتی ممکن نیست. اسلام به معنای ماقبل فردیدیِ خود، مرده است و امروز تنها اسلام و خدای ممکن، اسلام و خدای فردیدی است: «من خداي وجود را اصالت ميدهم نه وجود خدا را.» [3]. دیگر ملاصدرا و فلسفه اسلامی سنتی  تمام شده است: «من اساسا معتقد به ملاصدا نيستم»[4]). «بنده به آقاي طباطبائي احترام مي‌گذارم ولي نمي‌توانم طباطبائيست، مطهريست باشم»[5]. پس از فردید و اسلام ناب فردیدی، براهین اثبات وجود خدا هم دیگر اهمیتی ندارند و «اثبات خدای وجود»کاری لغو و بیهوده است. خدا همان  کارکرد ایدئولوژیک خداست و کارکرد ایدئولوژیک، «یقینی» ترین امر برای مومن است. خدا آنجا هست که ایدئولوژی روز و «اسم اعظم زمانه» آنجاست:

 ([ایشان] در زمان حکومت تک حزبی حزب رستاخیز تلاش ناموفقی برای نمایندگی شهر یزد در مجلس شورای ملی نمود. او زمانی نیز با همراهی برخی از مارکسیست‌ها تلاش نمود تا «دیالکتیک انقلاب» را تدوین کند. تا پیش از انقلاب، فردید فردی بود علاقمند به فراماسونری و بی میل نسبت به مذهب و دموکراسی. او شاه را نماد «فره ایزدی» و کاریزماتیک روز می‌دانست. فردید پس از انقلاب خود را نامزد مجلس خبرگان و مجلس شورای اسلامی نمود، ولی در هیچ‌یک رأی لازم را به‌دست نیاورد و با ۲۰۱ رای خبرگان و ۶۰۰۰ رای برای مجلس شورای اسلامی ناکام ماند.) [6]

این گونه است که می گوید«از فلسفه تاريخ گذشتم به علم الاسماء تاريخي» و«كسي كه در مقابل فلسفه بگويد نه ! غير خودم سراغ  ندارم».

اگر تعریف هگل از فلسفه(فلسفه، تصویر زمان خویش است) را بپذیریم فردید می خواهد با بسط زمان از فلسفه عبور کند و به آن نه بگوید! یعنی می خواهد با طرح پریروز  و پس فردا از زمانه خویش(دیروز و امروز و فردا)عبور کند. در واقع او با گذر از زمانه به زمان نه تنها از فلسفه بیرون نمی زند بلکه به درون چاه متافیزیک یا به قول خودش غربزدگی سقوط می کند:«من غربزده بسيط سلبي هستم»[7] و این غربزدگی بسيط سلبي را پشت قایم باشک بازی با امام قایم‌ پنهان می کند«افق من انقلاب جهاني است و مهدي موعود»[8]. اما آنچه این آخوندِ متافیزیک دان پشت«امام قایم» قایم کرده بود نه غربزدگی بسيط سلبي بلکه دقیقن «غربزدگی مضاعف»اش بود غربزدگی به همان معنای مورد نظر خودش یعنی غروب خورشید حقیقت وسردرآوردن از  اسطوره ( پریروزِ اسطوره ای و اسطوره «پس فردا»یی که نگاه افسون زدائی شده امروز غیرممکن اش کرده است). گویی این یک سنت لایتغیر الهی است که خورشیدِ حقیقت همیشه از غرب طلوع می کند و در شرق غروب.

……………..

  [1] و[2] [3] [4] [5] [7] [8]  www.ahmadfardid.com

[6] ویکی پدیا

*من در عمل فلك زده‌ام. www.ahmadfardid.com

**جالب است که داریوش آشوری درباره استفاده فردید از «نامیدن اسماء» به جای «نامیدن اشیاء» فقط تعجب می کند. این همان نقطه کاپیتون در روانکاوی یا بحث دال گرهگاهی در بحث تحلیل گفتمان است

** * حکمت انسی و علم الاسماء تاریخی » یا » تفکر انسی و علم الاسماء تاریخی»، این تمام حکمت بنده است www.ahmadfardid.com